Μεσόγειος θάλασσα

Τυπική διηπειρωτική θάλασσα (2.966.000 τ. χλμ., συμπεριλαμβανομένων της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου· μέγιστο μήκος 3.860 χλμ., μέσο πλάτος περ. 600 χλμ.) που, όπως αποδεικνύει και η ονομασία της, περιλαμβάνεται μεταξύ της Ευρώπης στα Β, της Αφρικής στα Ν, της Ασίας στα Α, ενώ στα Δ επικοινωνεί με τον Ατλαντικό ωκεανό μέσω του Στενού του Γιβραλτάρ και στα ΝΑ με την Ερυθρά θάλασσα μέσω της Διώρυγας του Σουέζ. Το πλάτος της περιορίζεται σημαντικά (150 χλμ.) μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, όπου το βάθος φτάνει περίπου τα 340 μ. και έτσι η Μ. μπορεί να χωριστεί σε δύο μεγάλες λεκάνες, τη δυτική και την ανατολική. Η υποβρύχια μορφολογία επιτρέπει την υποδιαίρεσή της και σε άλλες δευτερεύουσες λεκάνες, όπως τη θάλασσα των Βαλεαρίδων, τη Λιγυρική και την Τυρρηνική θάλασσα στα Δ, το Ιόνιο Πέλαγος (που επικοινωνεί με την Τυρρηνική θάλασσα μέσω του Στενού της Μεσσήνης), την Αδριατική θάλασσα (που επικοινωνεί με το Ιόνιο μέσω του Στενού του Οτράντο), τον Κόλπο της Σίντρα (ή Μεγάλης Σύρτεως), το Αιγαίο Πέλαγος και τον Εύξεινο Πόντο (τα τελευταία επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω των στενών των Δαρδανελίων, της Προποντίδας και του Βοσπόρου) στα Α. Οι κυριότερες ευρωπαϊκές χερσόνησοι που προεκτείνονται στη Μ. είναι στην Ευρώπη η Ιβηρική, η Ιταλική, η Βαλκανική και η Κριμαϊκή (μεταξύ Εύξεινου και Αζοφικής θάλασσας), στην Ασία η μικρασιατική και στην Αφρική οι χερσαίες προεξοχές της Τυνησίας και της Κυρηναϊκής). Σημαντικό αριθμό καταλαμβάνουν τα νησιά της Μ. εκ των οποίων τα μεγαλύτερα σε έκταση είναι η Σικελία, η Σαρδηνία, η Κορσική, οι Βαλεαρίδες και τα νησιά του Τοσκανικού Αρχιπελάγους στη δυτική λεκάνη, η Κύπρος, η Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου, τα Ιόνια νησιά και τα Δαλματικά στην ανατολική λεκάνη. Οι μεγαλύτεροι ποταμοί που εκβάλλουν στη Μ. είναι στο βόρειο τμήμα ο Έβρος (στην Ισπανία), ο Ροδανός, ο Τίβερης, ο Πάδος, ο Αδίγης, ο Δρίνος, ο Αξιός, ο Έβρος, ο Δούναβης, ο Δνείστερος, ο Δνείπερος, ο Δον, ο Κουμπάν και ο Άλις (Κιζιλιρμάκ) και στο νότιο τμήμα ο Νείλος. Η Μ. αποτελεί ό,τι απέμεινε από μια αρχαία θάλασσα, που ονομάστηκε Τηθύς και που σε απώτατους χρόνους χώριζε τις ηπειρωτικές μάζες της Ευρασίας και της Αφρικής. Η σύγχρονη δομή της λεκάνης προέκυψε από την προσέγγιση αυτών των δύο μαζών, που συνέβη επανειλημμένα κατά το τριτογενές (αλπική ορογένεση) και, με μερικές όψιμες φάσεις, κατά το τεταρτογενές. Η υδάτινη μάζα της M., που χαρακτηρίζεται από έκδηλη ομοιοθερμία (όμοιες δηλαδή παντού θερμοκρασίες), επιδρά σημαντικά στο κλίμα των περιοχών που βρέχονται από αυτήν. Η θερμοκρασία των νερών είναι κατά την ψυχρή εποχή πάντοτε υψηλότερη από τη θερμοκρασία της ξηράς, ενώ το αντίθετο παρατηρείται στη διάρκεια της θερινής εποχής. Τα επιφανειακά νερά έχουν μέση θερμοκρασία γύρω στους 12⁰ C, που χαμηλώνει ελαφρά μέχρι τα 200 μ. βάθος και ανεβαίνει σε βάθος 400-500 μ. Περαιτέρω των συγκεκριμένων ορίων υφίσταται πάλι μια ελαφρά κάμψη, για να διατηρηθεί σταθερή στη συνέχεια. Το καλοκαίρι σημειώνονται εντονότερες διαφορές θερμοκρασίας των νερών της επιφάνειας και του βυθού σε σχέση με τον χειμώνα. Η ισχυρή εξάτμιση, που δεν αντισταθμίζεται από ανάλογη παροχή γλυκών νερών, έχει ως αποτέλεσμα να προσεγγίζει η μέση τιμή της αλμυρότητας των νερών υψηλούς αριθμούς, που ποικίλλουν μεταξύ 36,5 έως 39‰, με αύξηση από Δ προς Α και από την επιφάνεια προς τον βυθό. Η διαφορά αλμυρότητας ανάμεσα στα νερά της Μ. και στα νερά του Ατλαντικού επιφέρει ανταλλαγή νερών στο Στενό του Γιβραλτάρ (που έχει βάθος 400 μ. περίπου και πλάτος γύρω στα 13 χλμ.)· τα νερά της M., πυκνότερα και αλμυρότερα, εισχωρούν σε βάθος με κατεύθυνση Α - Δ κάτω από τα νερά του Ατλαντικού, που είναι λιγότερο πυκνά και λιγότερο αλμυρά, ενώ τα τελευταία εισδύουν στη Μ. από την επιφάνεια. Τα επιφανειακά ρεύματα της Μ. αναπτύσσονται κατά το μεγαλύτερο μέρος ακολουθώντας τις ακτές κατά κατεύθυνση αντίθετη των δεικτών του ρολογιού και για την ακρίβεια προς τα Α κατά μήκος των νότιων ακτών και προς τα Δ κατά μήκος των βόρειων. Οι τιμές των παλιρροιών επιδεικνύουν διαφορές περιλαμβανόμενες στην περιοχή του ενός μέτρου, με μερικές σπάνιες εξαιρέσεις (Κόλπος Γκαμπές, 2 μ.). Το παλιρροϊκό κύμα του Ατλαντικού εισέρχεται ορμητικό στη M., αλλά σβήνει πολύ γρήγορα, ενώ το παλιρροϊκό ρεύμα μεταξύ της Τυρρηνικής λεκάνης και της λεκάνης του Ιονίου προκαλεί στο Στενό της Μεσσήνης ένα φαινόμενο, που είχε παρατηρηθεί και κατά την αρχαιότητα, τη δίνη της Σκύλλας και της Χάρυβδης. Το μέσο βάθος των νερών της Μ. πλησιάζει περίπου στα 2.000 μ. και ξεπερνά τα 4.000 μ. στις λεκάνες της Τυρρηνικής θάλασσας και του Ιονίου Πελάγους· το τελευταίο είναι πιο βαθύ, με μέγιστα σημεία που ξεπερνούν τα 5.000 μ., αν και στη λεκάνη της Αδριατικής το μέσο βάθος μόλις φτάνει τα 200 μ. Όσον αφορά τη μορφολογία του βυθού, οι βυθομετρήσεις επέτρεψαν να διαπιστωθεί ότι επικρατούν επίπεδοι βυθοί στη δυτική λεκάνη, ενώ στην ανατολική τους επίπεδους βυθούς διαδέχονται κρημνώδεις. Οι εναποθέσεις που καλύπτουν τον βυθό της Μ. είναι κυρίως γαλάζια ιλύς, που περιέχει οργανικές ουσίες και υπολείμματα ορυκτών, καθώς και ανθρακικό ασβέστιο σε ποικίλλουσες ποσότητες (κυρίως λείψανα πλαγκτονικών οργανισμών). Μεγάλη αφθονία ιζημάτων εναποθέτεται από τα ποτάμια στις εκβολές τους, στη θάλασσα. Τυπικά παραδείγματα δέλτα συνιστούν αυτά του Νείλου, του Ροδανού, του Πάδου και του Δούναβη. Οι πλαγκτονικές μορφές που διαβιώνουν στη Μ. παρουσιάζουν χαρακτηριστικά προσαρμογής στην ομοιοθερμία τωννερών. Ανάμεσα στα ψάρια που μεταναστεύουν κατά εποχές περιλαμβάνονται οι τόνοι, οι ξιφίες, οι σαρδέλες και οι αντσούγιες. Τυπικές ενδημικές μορφές είναι οι φώκιες, που ζουν στις δυτικές ακτές της Σαρδηνίας, τα κόκκινα κοράλλια (κόλπος της Νεάπολης, της Ιταλίας, παράλια της Τυνησίας και της Αλγερίας) και τα σφουγγάρια (ακτές της Τυνησίας και της Ελλάδας). Επιπροσθέτως η δημιουργία πολύτιμων οικοσυστημάτων από τους μεγάλους ποταμούς της Μ. (παραδείγματος χάριν, Νείλος και Έβρος) έχει συντελέσει στη συγκέντρωση αποδημητικών πουλιών σε αυτές τις περιοχές (υπολογίζεται 2 έως 5 εκατ. ετησίως). Το κλίμα των περιοχών που βρέχονται από τη Μ. είναι εύκρατο με ήπιες θερμικές διακυμάνσεις και επηρεάζεται από πολυάριθμους τοπικούς ανέμους· ανάμεσα στους πιο γνωστούς συγκαταλέγονται ο βοριάς, ο μαΐστρος, ο σιρόκος και ο λίβας, πολύ διαδεδομένοι και στους αρχαίους θαλασσοπόρους, καθώς και τα μελτέμια. Χαρακτηριστικό στοιχείο των περιοχών που βρέχονται από τη Μ. αποτελεί η βλάστησή τους. Τα πλέον τυπικά φυτά είναι η ελιά και η άμπελος, η χουρμαδιά, η βελανιδιά, το πεύκο και άλλα κυρίως ξηρόφιλα φυτά, όπως η χαρουπιά και το σπάρτο (γενίστη), τα οποία αποτελούν τη λεγόμενη μακία βλάστηση. Δυστυχώς στη σύγχρονη εποχή και κυρίως στα πλαίσια της ανθρώπινης ιστορίας της περιοχής έχει μειωθεί δραστικά η δασική κάλυψη της Μ., που όπως προκύπτει από αρχαιολογικές ανακαλύψεις ήταν εξαιρετικά πλούσια στο παρελθόν. Αρκεί να αναφερθεί ότι σήμερα λιγότερο από 5% της λεκάνης της Μ. καλύπτεται από δασικές εκτάσεις, γεγονός που προαναγγέλλει σημαντική μελλοντική κρίση σε ζητήματα, όπως η διάβρωση και η ξηρασία του εδάφους. Από τα πολυάριθμα λιμάνια που βρίσκονται στις ακτές της Μ. σημαντικότερα είναι η Βαρκελώνη, η Μασσαλία, η Γένοβα, η Νάπολη, η Βενετία, η Τεργέστη, το Αλγέρι, η Αλεξάνδρεια, η Χάιφα, η Βηρυτός, η Θεσσαλονίκη, ο Πειραιάς, η Κωνσταντινούπολη, η Κονστάντσα και η Οδησσός. Η σημασία της Μ., ως κυρίαρχη εμπορική οδός, υπήρξε μεγάλη από τα αρχαία χρόνια, ενώ η ίδρυση εμπορικών σταθμών στις παράκτιες πόλεις της αποτέλεσε έναν ακόμη παράγοντα που σηματοδότησε την ανάπτυξη της περιοχής. Η ανακάλυψη της Αμερικής επέφερε μια πρόσκαιρη ανάσχεση των εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων στη Μ., κατάσταση που σύντομα υπερνικήθηκε. Το οξύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Μ. τις τελευταίες δεκαετίες είναι εκείνο της ρύπανσης και όλων των παραμέτρων της. Μολονότι η Μ. αντιπροσωπεύει το 1% των παγκόσμιων θαλάσσιων εκτάσεων ταυτόχρονα συγκεντρώνει μόλις το 6% του συνόλου των θαλάσσιων ειδών, γεγονός που αποκαλύπτει τη δραματική μείωση των αλιευτικών αποθεμάτων. Αιτιολογώντας κανείς τα συγκεκριμένα δεδομένα οδηγείται σε ζητήματα, όπως η αντικατάσταση των φυσικών περιβαλλόντων από πολυτελή θέρετρα, προκειμένου να καλυφθούν οι εκτεταμένες τουριστικές ανάγκες και οι μεγάλες ποσότητες αργού πετρελαίου που πέφτουν στη Μ. λόγω ναυτικών ατυχημάτων και λανθασμένων πρακτικών που εφαρμόζονται στον καθαρισμό των δεξαμενών των πλοίων. Η αναγνώριση της αναπτυσσόμενης κρίσης έχει κινητοποιήσει πολλές οικολογικές οργανώσεις, αν και η ουσιαστική διαχείριση του προβλήματος θα επέλθει με τη συλλογική δραστηριοποίηση των χωρών της Μ. Η εκτεταμένη εσωτερική λεκάνη και οι κλιματικές συνθήκες ασκούν σημαντική επίδραση στη βλάστηση των παράκτιων ζωνών της Μεσογείου? στη φωτογραφία, θαλάσσια πεύκα και σπάρτα στην Κόστα Μπράβα της Ισπανίας. Σπουδαίο στοιχείο της οικονομίας των ακτών των μεσογειακών χωρών αποτελεί η αλιεία? στη φωτογραφία, αλιεία τόνου στις ακτές της Καλαβρίας στην Ιταλία.